Epictetus
Geboren: 55 n. Chr. Hiërapolis, Griekenland Gestorven: 130 n. Chr. Nikopolis, Griekenland
Epictetus (Grieks: Ἐπίκτητος) was een Stoïcijns filosoof uit de 1e eeuw na Chr.; hij leefde van 55 tot ca. 130 na Chr. Samen met andere Romeinse filosofen als Seneca en Marcus Aurelius behoorde Epictetus tot de leidende figuren in de stoïsche filosofie in de eerste eeuwen na Christus.
Hij werd als Griekse slaaf uit Hiërapolis (zuidwest-Anatolië) naar Rome gebracht waar hij slaaf werd van Epaphroditus, een belangrijke bestuurder aan het hof van Nero. In Rome studeerde hij bij Musonius Rufus, een Romeinse senator en stoïsche filosoof die met tussenpozen onderwees in Rome. Na zijn vrijlating onderwees Epictetus zelf in Rome. Epictetus werd waarschijnlijk in 89 verbannen uit Rome, vanwege het edict van Domitianus die alle filosofen uit Italië verbande. Hierna onderwees Epictetus in Nikopolis (noordwest-Griekenland), de filosofie van de Stoa, in een door hem gestichte school. Zijn colleges zijn door een van zijn leerlingen, Flavius Arrianus, stenografisch opgetekend. Daarvan zijn slechts 4 boeken (De Diatribae) bewaard gebleven. Arrianus heeft uit die colleges ook een samenvatting in citaten (het Zak- of Handboekje) en Gesprekken samengesteld.
In de overgeleverde teksten ligt het accent heel sterk op de ethica, de leer van het juiste handelen. De essentie van de filosofie van Epictetus kan beschreven worden aan de hand van een aforisme van hem: Je moet niet verlangen dat de dingen gebeuren zoals jij wilt dat ze gebeuren maar je moet de dingen willen zoals ze gebeuren, dan zal je levensweg gelukkig zijn.
Prohairesis, morele keuze.
Wanneer is een mens gelukkig? Als alles hem lukt. Je kunt iemand gelukkig noemen als alles in zijn leven gaat zoals hij wil dat het gaat, als hij in al zijn handelen het beoogde einddoel bereikt. In de praktijk van het leven lukt het vrijwel niemand om alles wat hij wil bereiken ook inderdaad te bereiken en als het hem al lukt moet worden afgewacht of hij het kan vasthouden. Het menselijk geluk is onzeker, zeker wanneer het berust op uiterlijke zaken. Epictetus draait de zaak om: als je wilt dat de dingen gebeuren zoals ze gebeuren, dan gebeurt dus altijd precies datgene wat je wilt. Je moet dus leren willen wat er gebeurt. De mensen zijn toegerust met het goddelijke instrument “prohairesis” om in iedere situatie het juiste te willen.
Sunkatathesis, instemmend oordeel.
De werkelijkheid is volgens Epictetus in te delen in twee categorieën: wat wel in onze macht ligt en wat niet in onze macht ligt. Wel in onze macht liggen onze opvattingen, onze overtuigingen, onze verlangens, onze afkeer, onze angsten en in het algemeen alles waarmee we reageren op de wereld om ons heen. Al het andere ligt niet in onze macht: succes in de maatschappij, rijkdom, gezondheid, ziekte, ongeluk, dood, kortom alles waar we geen invloed op kunnen hebben. Het onderscheid tussen deze twee categorieën is cruciaal.
In ons leven we onophoudelijk bestookt door “phantasiai”, indrukken. Het is onze taak om deze indrukken te beoordelen op juistheid en er wel of niet onze instemming, “sunkatathesis”, aan te verlenen. Deze indrukken kunnen zowel gebeurtenissen als onze opvattingen over die gebeurtenissen betreffen. Wanneer je bijvoorbeeld bij jezelf denkt “het is vervelend dat het regent”, dan verwart je twee categorieën, namelijk het feit dat het regent en je oordeel over het feit dat het regent. Het eerste heb je niet in de hand, dus dat moet je niet proberen te beïnvloeden; maar het tweede heb je wel in de hand, want je bent heer en meester over je eigen oordeel. Je moet jezelf corrigeren: ‘Ik stel vast dat het regent, maar omdat dit iets is wat buiten mijn macht ligt, onttrekt het zich aan de kwalificaties “goed” en “slecht”. Ik moet het dus ook niet vervelend vinden. Het raakt mij niet’. Dit geldt voor alles in het leven. Wanneer je geconfronteerd wordt met zaken als ziekte, verval, dood, verlies van geliefden dan vind je dat een verschrikkelijke ramp. Maar wanneer de prohareisis (de morele keuze) goed zijn werk doet, dan breekt het inzicht door dat deze dingen buiten je macht liggen en dus niet goed of slecht kunnen zijn. Dus raken ze je niet.
Dit is dan ook het enig werkelijk goede: het juiste inzicht in wat wel en niet in onze macht ligt. Omgekeerd is een verkeerd inzicht in deze kwestie het enige werkelijke slechte. Goed en kwaad zijn enkel gelegen in onze opvattingen over wat ons overkomt en niet in de gebeurtenissen zelf. (Uit Epictetus, Verzameld werk)
Uitspraken
“Mensen worden niet in de war gebracht door gebeurtenissen maar door hun opvattingen over de gebeurtenissen.”
“Laat voorlopig alle begeerten varen, want als ge iets begeert wat buiten uw macht ligt, zijt ge gedoemd ongelukkig te worden…”
“Tracht niet alles volgens uw wil te laten schieden, maar laat het geschieden zoals het komt. Daar zult ge wel bij varen.”
“Geef me de moed om alles te accepteren wat niet in mijn vermogen ligt, de kracht om alles te veranderen wat wel in mijn vermogen ligt, en de wijsheid om tussen die twee te onderscheiden.”